Vedanā, gevoelstonen en cravings

Vedanā: Bewuste Aandacht voor de gevoelstonen tussen sensaties en cravings

Vedanā is onderdeel van de boeddhistische Satipatthana. De boeddhistische Satipatthana Soetra is de Pali-tekst waarin het Pad van Zuivere Aandacht of ‘mindfulness’ wordt uitgelegd. Het formuleert daarin de vier Fundamenten van Bewuste Aandacht. Deze fundamenten bieden ons instructies over waar we systematisch onze opmerkzaamheid op richten tijdens het mediteren.

Het eerste fundament en de basis van onze bewuste aandacht gaat over het observeren van onze ademhaling en ons lichaam. De instructies voor het tweede fundament gaan over het ervaren van onze gevoelstonen, de vedanā (aangeduid als prettig, onprettig en neutraal). Daarna richten we onze aandacht in het derde fundament op de staat van onze geest (verkeert deze in een staat van verlangen, afkeer of verwarring?). En tot slot onderzoeken we in het vierde fundament de dhamma’s. Dit zijn de leringen over aard van de werkelijkheid en de realiteit zoals we die zelf vormgeven met onze geest.

Elk van deze vier fundamenten is een diepgaande contemplatie waard. Maar voor de meeste mensen heeft de tweede basis van mindfulness wel wat meer uitleg nodig. Want wat is een gevoelstoon eigenlijk? En vooral, bekeken vanuit het proces van herstel van verslaving, wat is eigenlijk het verband tussen onze gevoelstonen en de ervaring van ‘cravings’ – de zucht, de begeerte en hunkering die we vaak als de kern van het lijden achter onze verslaving ervaren?

Vedanā en Gevoelstonen: de onbewuste aanzet tot onze acties

Vedanā is een Pali woord, een woord uit de oude taal van de Boeddha. In algemene zin – en op eningszins oppervlakkige wijze – kan het woord vertaald worden als “gevoel” of “gevoelens”. Maar meestal stellen we ‘gevoelens’ direct gelijk aan emoties. En dat is niet wat er in dit geval bedoeld wordt. Vedana kan beter begrepen worden als ‘gevoelstoon’, dat is de waarde, of het label dat onbewust inbegrepen is wanneer we een sensatie, gedachte of emotie ervaren.

Belangrijk is dat de gevoelstonen geen ‘oordelen’ zijn. Eerder is een gevoelstoon iets dat als het ware opgeroepen wordt tussen geest en object van de geest. Vedanā kan het beste begrepen worden als dat wat de aard van de verbinding tussen ervaring, sensatie, emotie of verhaal en de ontvangende geest zijn ‘kleur’ geeft. Je kunt het ook vertalen als ‘hedonische’ toon. ‘Hedonisch’ is afgeleid vanuit het ‘hedonisme’, een oude ethische levenswijze van de klassieke Grieken, waarbij genot het grootste goed was. In de psychologie wordt met de ‘hedonische toon’ bedoeld: ‘de mate waarin we bepaalde stimuli leuk vinden (dus waarderen) – of niet.

Kortom, vedanā gaat over labeling. De gevoelstonen zijn de labels we toewijzen aan een sensatie, gedachte, emotie of ervaring. Ervaren we wat in ons bewustzijn opkomt als prettig? Als onprettig? Of als neutraal? Alles in onze menselijke ervaring kan op een van deze drie manieren worden beschreven. In feite kennen we overal een gevoelstoon aan toe. In de meeste gevallen doen we dat onbewust. Maar precies daar is iets problematisch aan.

Als we het opmerken van deze gewaarwordingen simpelweg overslaan, of de gevoelstonen maar ‘overlaten’ aan ons onbewuste, zijn we ook overgelaten aan de gevolgen van dit overslaan. De gevoelstoon zet namelijk wél aan tot een reactie. En die reactie volgt vaak direct – bijna in hetzelfde moment – dat de toon wordt ervaren. Precies door die directe reactie bezorgen we onszelf (en de mensen om ons heen) regelmatig onnodige pijn en lijden.

Vedanā: Prettig, onprettig, neutraal

Wat zijn de meest directe reacties op de betreffende gevoelstonen?

Van prettig naar verlangen:

Wanneer we iets ervaren dat we als aangenaam of als ‘prettig’ bestempelen, hebben we de neiging ons eraan te hechten of vast te grijpen. De gevoelstoon van ‘prettigheid’ vormt zich tot een staat van verlangen in onze geest. We willen vasthouden aan prettige gewaarwordingen, gevoelens en ervaringen. We lijden vervolgens, wanneer dat verlangen een obsessie wordt en omslaat in hunkering en begeerte. We lijden, omdat de werkelijkheid ons laat ervaren dat we niet in staat zijn om vast te houden. Omdat alles verandert en niets stand houdt.

Van onprettigheid naar afkeer:

Wanneer we iets ervaren dat we als onaangenaam of als ‘onprettig’ bestempelen, willen we dat het weggaat. We vermijden, onderdrukken of negeren onaangename gedachten, gevoelens of gewaarwordingen, waardoor deze meestal langer duren en/of terugkomen. De gevoelstoon van ‘onprettigheid’ vormt zich tot een staat van afkeer in onze geest. Dat kan zich uiten in een onbestemd gevoel van irritatie of gespannenheid (‘anxiety’). Of in een heftigere vorm: in een gevoel van agressie, of zelfs haat.

Van neutraliteit naar verwarring:

Rondom het begrip van ‘neutraliteit’ bestaat bij de gevoelstonen vaak het grootste misverstand. Neutraliteit wordt namelijk vaak begrepen als iets ‘goeds’. ‘Neutraliteit’ wordt dan opgevat als aanduiding voor de staat van wat men denkt dat bereikt ‘zou moeten worden’ met de boeddhistische beoefening. Het gaat dan eigenlijk over dezelfde misvatting waarbij de beoefening van ‘mindfulness’ wordt verward met het bereiken van ‘ontspanning’.

Neutraliteit wordt bij deze begripsverwarring opgevat als een gevoelstoon die zegt: ‘U ervaart niets’, ‘Er is voldoende afstand’. Neutraliteit wordt verward met de ervaring van ‘onthechting’, met: ‘Er is geen samensmelting of maalstroom waarin ik verdwaald raak.’ Maar in het Pali staat er voor het begrip dat wij vertalen als ‘neutraliteit’, het begrip ‘adukkhamasukha’. Dat wil zeggen: ‘Geen lijden/geen geluk’ (begrepen als één woord). Ofwel: ‘We weten niet wat we ervaren’

Wanneer wij iets ervaren dat we met de gevoelstoon ‘neutraal’ bestempelen, betekent dit dat de ervaring geen sterk aangenaam of onaangenaam gevoel oproept. Maar precies daardoor hebben we vaak de neiging om de ervaring zelf niet – of niet goed – op te merken. Dat werkt vervolgens een staat van onopmerkzaamheid in de hand.

De gevoelstoon van ‘neutraliteit’ kan dan ook het beste begrepen worden als de ongedefineerde labeling van ‘geen lijden/geen geluk’. En dat leidt gemakkelijk tot onverschilligheid, apathie of zelfgenoegzaamheid. Op die manier wordt duidelijker dat de gevoelstoon van ‘neutraliteit’ dan ook al snel een staat van verwarring, onwetendheid en onrust oproept.

Gevoelstonen, gewoonte-reacties en cravings

Het oefenen van Bewuste Aandacht voor de gevoelstonen kan ons helpen veel lijden te voorkomen. Opmerkzaamheid van de gewaarwordingen bij onze sensaties zorgt ervoor dat we vertragen in onze reactie. De oefening in vertragen en het opmerken hoe we onze ervaring labelen – ervaren we prettigheid, onprettigheid of neutraliteit – biedt ons de mogelijkheid om onze gewoontereacties te voorkomen. Of in ieder geval om er adequaat mee om te gaan. Want het zijn deze gewoonte-reacties, en niet de fenomenen zelf, die de ware bron van onze pijn vormen.

Het is daarbij ook van belang om te onderzoeken – en diepgaand te begrijpen – dat onze gevoelstonen niet bestaan ín het object, de ervaring, de gedachte of de emotie zelf. De gevoelstonen maken geen deel uit van de externe wereld buiten ons. Wij voegen ze toe aan de externe wereld. Wij gaan de verbinding aan met het object of de ervaring, met de sensatie of emotie. De gevoelstonen zijn van ons – ze ontstaan in onze geest. Ze staan los van de ervaring zelf. Ze staan bovendien los van het verhaal dat onze geest creëert over een gevoel, gedachte, object of ervaring. Ze vormen het tussenstadium tussen ervaring en verhaal.

Het cultiveren van dit inzicht – door erin te oefenen, het waar te nemen middels meditatie en door er diep opmerkzaam van te worden – kan ons helpen om meer ruimte te creëren tussen de ervaring van onze uiterlijke en onze innerlijke wereld – en in onze reactie daarop.

Het vergeten van dit inzicht betekent dat we vanuit de onbewuste gevoelstoon regelmatig direct blijven doorschieten naar een staat van onze geest die we niet begrijpen. We glijden als het ware uit in de ervaring en denken vervolgens in onze val dat we geen keuze hebben in welke staat onze geest zich bevindt. Dat deze staat ons ‘overkomt’. Maar we zijn vergeten – of we zijn ons simpelweg niet bewust geweest – dat er een gevoelstoon is geweest waar we ons aan verbonden hebben. En die vervolgens een reactie – een bepaalde staat van onze geest – op heeft geroepen.

Cravings als gewoonte-reacties op vedanā en gevoelstonen

Cravings zijn dan ook onderdeel van een staat van ontwetendheid en onvrijheid in onze geest. Die staat is ontstaan als reactie op een gevoelstoon. We denken vaak dat cravings – de zucht, de hunkering, de begeerte of afkeer – vanuit het ‘niets’ komen. We lijken erdoor ‘overvallen’. We ervaren ze alsof de cravings onze keuze ontnemen, dat er geen uitweg is. We ervaren de craving als een op zichzelf staande entiteit die een deel van onze geest beheerst, overneemt, dwingt. Maar craving staat nooit op zichzelf. Craving is een gewoonte-reactie die volgt uit de voorliggende gevoelstoon die wij zelf toekennen aan een bepaalde ervaring, sensatie en/of emotie.

Verlangen is – en blijft – simpelweg verlangen, zolang we begrijpen dat het verlangen samenhangt met een gevoelstoon van prettigheid die de geest wil behouden. Craving is verlangen (of afkeer, of onrust/verwarring) in een geest die niet langer begrijpt dat er eerder een gevoelstoon was die een bepaalde gewoonte-reactie in de hand werkte. En die zo een bepaalde staat van onze geest heeft veroorzaakt.

De geest begrijpt op die manier niet wat er aan de hand is. Het verzet zich vervolgens tegen de eigen ervaring – het zet zich klem in de kerngedachte:‘Dit moet anders, dit is verkeerd, hier klopt iets niet’. Het ontkent, onderdrukt en/of negeert de staat waarin het verkeert – en veroorzaakt daarmee precies het hechten, het grijpen en het vastklampen dat alleen maar groter wordt.

Dit resulteert in de ervaring van hunkering en de allesoverheersende drang tot dwangmatigheid die wij kennen als onze verslaving. In de onopmerkzaamheid van onze gewoonte-reacties en de daaraan verbonden verwarring/onwetendheid ligt dan ook het verband tussen onze gevoelstonen en cravings.

Een andere manier van leven door opmerkzaamheid van de gevoelstonen

Door te oefenen in een Bewuste Aandacht voor onze gevoelstonen wordt de wijze waarop we reageren op onze gevoelstonen op den duur een bewuste keuze. Dat betekent overigens niet dat we de staat van onze geest volledig beheersen. Gewoonte-reacties zijn vaak moeilijk te beheersen. Zeker als we langere tijd (soms zelfs jarenlang) onbewust hebben geluisterd naar en toegegeven aan de dwangmatigheid achter onze gewoonte-reacties. Maar de huidige keuze ligt wel in hoe we zorgen voor die staat van onze geest.

Hebben we compassie voor hoe we ons voelen en kunnen we met liefdevolle vriendelijkheid naar onze ervaringen kijken? Maken we contact met onze ervaring en onderzoeken we wat de behoefte is die dit losmaakt in ons? Al deze dingen zijn, net als het trainen in opmerkzaamheid van oze gevoelstonen, een oefening in kiezen. Kiezen we voor gewoontegedrag? Of kiezen we voor aandacht, opmerkzaamheid en goede zorg voor onszelf?

In het boek van Recovery Dharma lezen we (o.a.) dat voor velen van ons onze verslaving ons lange tijd verhinderde om aandachtig aanwezig te zijn. In feite was dat vaak het hele punt. In reactie op de onverdraaglijkheid van de gevoelstoon van prettigheid, onprettigheid of neutraliteit, gebruikten we onze middelen en gedragingen om gevoelens te vermijden. Om bewustwording te vermijden, omdat aanwezig zijn te pijnlijk was. Maar door het vermijden van pijn creërden we vaak nog meer lijden.

Door onze beoefening – door onze toevlucht in Boeddha, Dharma en Sangha – hebben we nu een andere keuze. We kunnen kiezen om met aandacht bij onze gevoelstonen aanwezig te zijn, in plaats van deze te ontkennen, ze weg te duwen of ze proberen te verdoven. We kunnen ervoor kiezen te reageren met opmerkzaamheid voor onze gevoelstonen. We kunnen kiezen voor de wijsheid om de vergankelijkheid en de samenhang en verbondenheid van alle dingen te zien. We kunnen kiezen voor compassie en voor aandacht voor ons lichaam en onze geest. En we kunnen erop vertrouwen dat alles voorbij zal gaan – als wij dit toelaten.

Door in bewuste aandacht te oefenen voor onze gevoelstonen, leren we op den duur dat er een andere manier is om op het leven te reageren. We hoeven niet vast komen te zitten in afkeer, klem te komen zitten in verlangen of rond te dwalen in onwetendheid. We hoeven niet weg te zinken in het drijfzand van onze cravings, hunkeringen en zucht. We kunnen kiezen om met bewustzijn en met openheid, gelijkmoedigheid en met liefdevolle vriendelijkheid te reageren op alle sensaties, emoties en ervaringen die zich in ons leven aandienen.

Voor herstel van verslaving ligt hier de werkelijke kracht van het oefenen in Vedanā: de aandacht voor onze gevoelstonen als tussenstadia tussen sensatie en craving…