5 hindernissen in onze hersenen en in de Boeddhistische praktijk

5 hindernissen op weg naar vrijheid in herstel. Bij Recovery Dharma beschouwen we verslaving als een allesoverheersende drang die aanzet tot het dwangmatig gebruiken van middelen of destructief gedrag. Dit alles om te ontsnappen aan de realiteit van alledag. Velen van ons ervaren verslaving daarbij als het verlies van vrijheid om te kiezen; het is de verslaving die de keuzes voor ons lijkt te maken.

De praktische beoefening van het Boeddhistische Achtvoudige Pad in ons herstel van verslaving biedt ons een manier om de realiteit van alledag op gelijkmoedige wijze onder ogen te zien. Door aandacht te ontwikkelen en compassie te leren hebben, leren we ons leven te accepteren en er op vaardige wijze keuze in te maken.

Aandacht voor lichaam, stemming, gedachten en ons brein

Met de systematische oefening in het opmerken van lichaam, stemming en gedachten – dat wil zeggen, met de oefening van Sati – leren we ons brein te kiezen waar we onze aandacht aan besteden. De beoefening van Mindfulness – dat is: de Bewuste Aandacht of Aandachtige Opmerkzaamheid in onze geest – helpt ons ongemerkt aandacht te besteden aan drie verschillende lagen in ons brein, die op elkaar voortbouwen. Dit zijn de hersenstam, het limbische systeem en de neocortex.

Hersenstam, limbisch systeem, neocortex en onze werkelijkheid

Met Sati richten we onze aandacht als eerste op de directe ervaring van onze adem en ons lichaam. Dit heeft tot gevolg dat de diepste laag in ons brein in balans komt: de hersenstam. We leren de gevoelstonen (onze stemming) op te merken. Met het bewust opmerken van de labeling die in onze geest plaatsvindt – ‘prettig’, ‘onprettig’ en ‘neutraal’ – kalmeren we het tweede gebied in onze hersenen: het limbisch systeem.  En tegelijk leren we de activiteit van onze gedachten, beelden en verhalen op te merken, zonder in de inhoud ervan gevangen te raken. De neocortex mag zo ontspannen. De neurale opbouw van onze werkelijkheid in onze geest kan daarmee tot rust komen.

Neurologische keuzevrijheid door oefenen in aandacht

De dwangmatige kracht van onze verslaving schuilt in de geautomatiseerde reactiepatronen binnen onze hersenen. Het zijn neurologische patronen die we zelf hebben gecreëerd met ons verslavingsgedrag. Een deel van deze patronen houden we in stand zolang we ze niet herkennen in onze geest – en daarmee in onze hersenen. Het zijn patronen van onrust en slaperigheid, van verlangen en afkeer, en van innerlijke vertwijfeling. Als we ze wel herkennen, willen we er vaak aan ontsnappen of ze ontkennen. Maar het enige dat we daarmee doen is ze opnieuw activeren. Met onze vlucht- en vechtreacties houden we de patronen zelf in stand en bieden ze geen kans om uit te doven. 

Verslaving, keuzevrijheid en de prefrontale cortex

Deze patronen zijn te lokaliseren in de eerder genoemde drie lagen in ons brein. Onrust en slaperigheid zijn onderdeel van activiteiten in de hersenstam. Verlangen en afkeer zijn emotioneel geladen hindernissen die horen bij het limbische systeem. Twijfel en cynisme is een typische activiteit van ons denkend vermogen, dat zetelt in de neocortex. Door deze activiteiten bewust waar te nemen, wordt een tweede deel van onze neocortex geactiveerd en getraind: de prefrontale cortex.

De prefrontale cortex is betrokken bij onze cognitieve en emotionele functies zoals beslissen, plannen, sociaal gedrag en vooral: onze impulsbeheersing. In de prefrontale cortex zetelt onze wil en keuze. Het vormt het sleutelgebied van de ervaring van innerlijke vrijheid – en onvrijheid. 

Boeddhisme en de 5 hindernissen als toestanden van de geest

Nu wil het dat een kleine 2500 jaar geleden in het Boeddhisme deze neurologische dwangpatronen al werden erkend als mede-oorzaak van ons lijden. De Boeddha had geen MRI-scanner of neurologische kennis. Maar hij nam deze mentale patronen als geestestoestanden waar in meditatie en besefte dat de aanwezigheid van deze metale toestanden deels onze werkelijkheid vormden. Hij beschouwde ze daarom als wezenlijk onderdeel van de Dhamma’s: de bouwstenen waarmee we onze realiteit vormgeven, en uiteindelijk resulterend in de eerste Nobele Waarheid: Er is lijden – of gehechtheid.

Het Vierde Fundament van Mindfulness en de 5 hindernissen

De Boeddha zag deze basispatronen als onderdeel van het Vierde Fundament van Mindfulness en noemde ze de 5 Hindernissen. Hij zag dat we deze hindernissen vaak zelf in stand houden door ze niet te onderzoeken, niet te erkennen en niet te herkennen als toestanden in onze eigen geest. We creëren daarmee onze eigen mentale gevangenis en ervaring van onvrijheid. We voegen met deze mentale toestanden lijden toe aan onze waarneming van de realiteit, waar in essentie bevrijding en keuze mogelijk is. 

De 5 hindernissen bestaan uit dezelfde neurologische patronen die onderdeel zijn van de dwangmatigheid van onze verslaving.

De 5 hindernissen in Boeddhistische opvatting zijn de volgende:

Verlangen of Zintuiglijke begeerte: 

Dit kan de afleiding zijn die je tegenkomt vanuit een verlangen naar iets dat je even prettig laat voelen. Het is de plotse behoefte aan dat ene chocolaatje, die sigaret, de heimwee naar dezelfde prettige ervaring die je eerder had, of een fijne gebeurtenis die je wil vasthouden.

Afkeer, weerstand of verzet: 

Dit is het omgekeerde verlangen: je wilt dat dingen anders zijn dan ze zijn. Dit geeft irritatie en frustratie. Het kunnen verstoringen zijn in de geluiden om je heen. Of agitatie rondom lichamelijk ongemak dat je misschien ervaart.

Slaperigheid, traagheid of sloomheid:

Je komt de slaperigheid vaak tegen wanneer je merkt dat het lastig is om je te concentreren. Je voelt je suf of mat, waardoor je niet volledig je aandacht kan richten. Let daarbij op dat het hier geen lichamelijke vermoeidheid betreft. De slaperigheid betreft hier niet een fysieke staat. Het gaat om een mentale toestand. Je merkt het op, omdat de slaperigheid lijkt te verdwijnen wanneer je iets anders gaat doen. Blijkbaar wil je geest zo graag weg bij het huidige moment, dat het zichzelf in slaap dwingt. Waar wil de geest van wegvluchten?

Rusteloosheid:

Dit is de mentale onrust die je tegenkomt in de geest. Het wordt vaak omschreven als de ‘monkey mind’. Er is bijvoorbeeld een behoefte om te bewegen tijdens je bezigheid, je bent aan het afwassen en in gedachte bezig met de planning van de volgende dag. Je geest verkeert in de toekomst, of in het verleden, of is aan het wegdromen. Overal en elders, maar niet in het hier-en-nu.

Twijfel of Innerlijke Verwarring:

Dit zijn gedachtes als: “Werkt dit wel?”, “Is dit wel iets voor mij?” of “Doe ik het wel goed?”. Er is een basale vorm van wantrouwen in de werkzaamheid van wat je op dit moment doet (zoals bijvoorbeeld in je eigen oefening van meditatie of mindfulness). Daarmee raakt je aandacht verdeeld en doe je wat je doet zonder volledig aanwezig te zijn. De twijfel leidt vervolgens tot verwarring en leidt daarmee tot een geest die niet langer helder is.

Onopmerkzaamheid en de cirkel van het onvaardige handelen

Wanneer je onopmerkzaam blijft van deze hindernissen, leiden ze je in een onopgemerkte en voortdurende cirkel van onvaardig en verward handelen. Deze onvaardigheid en verwarring resulteert uiteindelijk in lijden, zoals we dat ook kennen van onze verslaving. We kunnen blijven verlangen naar herstel. Maar zolang we in onwetendheid in dezelfde cirkel blijven lopen is er geen uitweg. Daarom is het oefenen in bewustwording van de 5 hindernissen in onze geest van belang: we crëeren immers, met onze eigen geest, onze eigen werkelijkheid. Een verwarde geest zal altijd een verwarde werkelijkheid scheppen. 

5 hindernissen en de drempel van diepe reflectie erop

De oefening in opmerkzaamheid van de 5 hindernissen is geen oefening die om lange en intense contemplatie vraagt. De opmerkzaamheid van de 5 hindernissen ontstaat niet op het kussen, maar in het dagelijkse leven. Wordt je bewust van de staat van je geest in het alledaagse handelen. Stop een moment. Haal adem en vraag jezelf: is er op dit moment verlangen aanwezig, afkeer, onrust, slaperigheid of innerlijke vertwijfeling in de geest? Hoe voelt dat? En kun je zien hoe deze drempels in je geest oplossen, zonder dat jij ze wegduwt? 

Opmerkzaamheid van 5 hindernissen heeft bevrijding tot doel

Dit is geen operatie van 5 of 10 minuten per hindernis, waarmee je jouw dagelijkse handelen moet onderbreken voor een uitgebreide en zeer serieuze reflectie op het kussen. Dat vraagt iets onmogelijks en zet je uiteindelijk klem. Het oefenen in de opmerkzaamheid van de 5 hindernissen is een oefening die bevrijding tot doel heeft. Je kunt het dan ook prima oefenen in slechts drie in- en drie uitademingen. Drie keer bewust ademen kan een wereld van verschil maken, in je leven en in je herstel.

Dwangmatig wegtrainen en het verlangen in de geest

De vijf hindernissen zijn geen drempels die je moet overwinnen. Wanneer er onrust aanwezig is, hoef je dit niet dwangmatig weg te trainen. Waar sufheid in de geest aanwezig is, hoeft er niet gestraft te worden en een stevig innerlijke woordje gesproken te worden. Alles wat je daarmee bereikt is meer afkeer en streven in de geest. Je voedt er enkel het verlangen in je geest mee, dat je innerlijke wereld anders zou zijn dan deze in het huidige moment is. 

Tot slot: wordt opmerkzaam en laat los wat je vasthoudt

De oefening in opmerkzaamheid van de 5 hindernissen in de geest is je bewust te worden van de toestand van je geest, zodat je steeds meer ziet hoe je het eigen lijden in de geest zelf in stand houdt door onopmerkzaamheid. Je kunt een ervaring pas loslaten wanneer je weet dat je jouw ervaring zelf vasthoudt. En je kunt pas kiezen voor vaardig handelen als je begrijpt waar je zelf in onvaardigheid vastzit. 

Moge jij jouw eigen pad vinden naar herstel. Moge jij vertrouwen vinden in jouw eigen vermogen tot ontwaking.