De kunst van het zitten in herstel

Onlangs oefenenden we tijdens onze bijeenkomst in het zitten bij een begeleide meditatie met als titel ‘Soft front, strong back’. Een oefening in zitten, ongeveer 30 minuten lang. Een kleine 10 minuten langer dan we gemiddeld mediteren tijdens onze bijeenkomsten. Dertig minuten lang stil zitten. 

Hoe moeilijk kan het zijn?

Simpelweg zitten, in tijd en in stilte. Het is het simpele recept van bijna iedere meditatieoefening. Drie eenvoudige ingrediënten. Zitten. Ademen. Dit moment. Interessant vind ik het vervolgens hoe mijn geest toch nog met deze eenvoudige elementen aan de haal kan gaan. En hoe mijn geest in staat is om zelfs van deze eenvoud nog chaos te creëeren. Eenvoud blijkt niet hetzelfde als ‘makkelijk’. In ieder geval niet voor mij.

Opschorten van woorden

Meestal bestaat onze beoefening deels uit een begeleide meditatie. Samen onderzoeken en observeren we, begeleid door instructies, onze ademhaling, onze gevoelspatronen en/of onze opvattingen over de wereld en onszelf. Maar wat gebeurt er als we die begeleiding voor een moment opschorten? Wat als we voor een moment enkel bewust bezig zijn met de manier waarop we zitten? De woorden opschorten. Geen begeleidend verhaal. Enkel de simpele handeling van het zitten zelf. Wat gebeurt er dan?

Ethiek, wijsheid, compassie

Vast onderdeel van onze meetings is het samen voorlezen van de Vier Nobele Waarheden en het Achtvoudige Pad. Daarbij lezen we onder meer de volgende zinnen: 

“De Boeddha onderwees dat we het lijden dat wordt veroorzaakt door verzet tegen, vluchten voor en miskenning van de realiteit kunnen beëindigen. Dit kan door ethisch te leven, meditatie te beoefenen en door wijsheid en compassie te ontwikkelen.”

Waar begin je?

Persoonlijk heb ik ondervonden dat, naast meditatie, deze drie fundamenten – ethiek, wijsheid en compassie – mij inderdaad helpen bij herstel van het lijden van verslaving. Toch ik realiseer me: dat klinkt groot. Wat versta ik zelf eigenlijk onder deze drie vrij abstracte begrippen? Hoe geeft iemand vorm aan compassie, wijsheid en ethiek in herstel, bij het opnieuw ontdekken van het eigen leven, bij het ontdekken van onszelf, gestript van onze verslaving? Waar begin je? Tot mijn vreugde kwam ik tot de ontdekking dat het allemaal niet zo moeilijk hoeft te zijn. De mogelijkheid om ethiek, wijsheid en compassie te ontwikkelen begint al heel eenvoudig in een simpele oefening als het zitten zelf.

Onzorgvuldigheid in eenvoud

Innerlijke chaos en geestelijke verwarring kan, zo ontdekte ik, bijvoorbeeld al beginnen met een onzorgvuldigheid in de opvatting van wat ‘eenvoud’ eigenlijk inhoudt. We denken vaak dat ‘eenvoud’ betekent dat we het (dus) ook gedachteloos kunnen doen. Dat ons handelen, wanneer dit eenvoudig en simpel van aard is, onze aandacht plotseling niet meer nodig heeft. Dat kan een flinke misvatting zijn. Want op het moment dat we bijvoorbeeld onzorgvuldig insteken bij een ‘simpele’ handeling van het zitten zelf – “Kom nou zeg: wie kan er nou niet zitten!” –  scheppen we voor ons direct al een ruimte waarin we lijden voor onszelf kunnen creëeren.

Achterstallig onderhoud

Ook een relatief jong lichaam – laat staan een lichaam dat al het een en ander heeft doorgemaakt op gebied van stress, middelengebruik, miskenning en algemeen achterstallig onderhoud – zal in conflict raken met zichzelf wanneer het niet in gezond evenwicht met zichzelf voor een kleine dertig minuten stil zit. Ruggewervels blijken plotseling te kunnen kreunen. Het ene been gaat slapen en zwelt op tot een betonnen blok in je schoot. Het andere been gaat prikken en steken. Vingers krommen en verstijven. Zelfs je oogleden blijken plotseling gewicht te hebben!

De ethiek van het zitten

Kortom, de ‘eenvoudige’ handeling van het zitten vereist al zorgvuldigheid en aandacht nog vóórdat je begint. Sterker nog: wanneer je het ‘zitten’ van nabij bekijkt, dan blijken er zelfs verschillende ‘soorten’ van zitten te bestaan. Je kunt ‘zuiver’, maar ook ‘onzuiver’ zitten. Zitten blijkt een eigen vorm van ethiek in zich te dragen, een eigen reflectie op wat ‘juist’ en ‘onjuist’ is – met hele reëele, fysieke gevolgen wanneer je er gedachteloos aan begint. En zelfs het ‘zuivere zitten’ kent blijkbaar allerlei variaties! (Voor een helder overzicht van meditatie-houdingen, inclusief duidelijke instructies voor het zitten, lees dit artikel over verschillende zazen-houdingen eens).

Zitten in waardigheid

Een einde aan onze verwarring en aan onze illusies over de realiteit zit daarnaast niet alleen verweven in het hanteren van zorgvuldigheid bij het aannemen van een zuivere houding. De oefening in het zitten heeft ook te maken met bewustwording van iets heel specifieks. Bewust zitten in aandacht – rechtop, rustend op de aarde, verbonden vanuit onze kruin met de hemel, ontspannen en alert – gaat óók over het bewustworden van, streven naar, en bewaren van onze waardigheid. We oefenen niet alleen in ‘zitten’. Een oefening in ‘zitten’ is óók oefenen in ‘zitten in waardigheid’.

Waardigheid in Karma

De wijze waarop we zitten is nauw verbonden aan ons eigen inzicht in, en besef van, onze eigen waardigheid. We hebben het daarbij overigens niet over het Westerse, humanistische idee van waardigheid. Het gaat niet over de opvatting dat wij, als mens, intrinsiek ‘van-Waarde-Zijn’, simpelweg vanwege het voorgegeven feit dat we Mens zijn. Die gedachte is waar. Maar de waardigheid waar we bij het ‘zitten in het nu’ oefenen, gaat vooral over het Boeddhistische principe van waardigheid. Een inzicht dat nauw verbonden is aan het Boeddhistische concept van karma. 

Handeling en consequentie zijn verbonden

Karma in zichzelf heeft geen waarde. Het is neutraal van aard. Het betekent eigenlijk simpelweg ‘handeling’. Of eigenlijk: ‘actie/reactie’. Ons handelen zelf – neutraal van aard – zet altijd iets in beweging. Wat vervolgens ontstaat als gevolg kan positief zijn of negatief. Maar de realiteit is dat er, hoe dan ook, altijd consequenties liggen in het verlengde van ons handelen; ‘handeling’ zeggen is altijd ‘consequentie’ zeggen. Deze consequenties hebben een eigen waarde, positief of negatief. Handeling en consequentie zijn hoe dan ook verbonden. Daar ligt onze verantwoordelijkheid. Dat is karma. 

Waardigheid als keuzeruimte

De Boeddhistische gedachte is echter dat wij, juist als menselijke wezens, in staat zijn om onderscheid te maken tussen ons eigen zuivere en onzuivere handelen. Wij, als mensen, zijn in staat om naar ons eigen handelen te kijken en onze eigen waarde te kiezen: scheppen we ‘goed’ karma? – of zijn we verantwoordelijk voor ‘negatief’ karma door ons handelen. Precies dáár ligt onze waardigheid: onze waardigheid zit verscholen in de keuzeruimte die we als mens zelf in staat zijn te ontwikkelen. En we ontwikkelen deze keuzeruimte door middel van mindfulness en meditatie te beoefenen.

Binnenlaten met aandacht

Zitten in waardigheid schept – met de gefocuste aandacht als wig tussen ervaring en handeling – de keuzeruimte om emoties te laten zijn en te zien zoals ze zijn: vergankelijk. Gevoel komt op. Drukt als een chagrijnige, verdrietige of veelvragende gast in ons bewustzijn op de bel voor toegang. En we zullen merken dat, als we deze gast vervolgens binnen laten en met aandacht ontvangen, het gevoel met het verstrijken van het moment, ook weer zal oplossen in het niets waar het vandaan kwam. Of op zijn minst zal het transformeren in iets anders. Dát – het binnenlaten met aandacht, zonder oordeel – is onze waardigheid.

Wijsheid in het zitten 

Oefenen in zitten is oefenen in waardigheid. Het is oefenen in de waardigheid van de keuze om wat we ervaren toe te laten en met aandacht te onvangen. En om het niet direct om te zetten in handelen. Wijsheid zit in het zien dat ons handelen – hoewel in zichzelf neutraal – hoe dan ook, onherroepelijk, gevolgen en consequenties in zich draagt. Waardigheid in het zitten betekent de wijsheid ontwikkelen in te zien dat jouw verdriet, jouw boosheid – jouw verwarring – oplost in de eigen keuze om met die waardigheid, met die keuzeruimte, te leven, te ademen, te Zijn.

Lijden is onvermijdelijk

Het oefenen in zitten gaat ook om het ontwikkelen van compassie. Want lijden is onvermijdelijk. Lijden is intrinsiek verbonden aan ons bestaan, het is onderdeel van het leven. Meditatie lost geen problemen op. Mindfulness stopt ons sterven niet. Aandacht is geen magie. Hoe ‘goed’ we ook zitten, zuiver evenwicht bewaren en ons lichaam recht houden: frustraties, emoties en fysieke pijntjes zullen komen en gaan. En zelfs als we er, door veel te oefenen, op den duur in slagen om onze geest steeds stiller te krijgen, dan is er nog de onmetelijke saaiheid van het simpele verstrijken van de tijd – een frustratie in zichzelf. 

Compassie in het zitten

De oefening van het zitten doordringt ons, mits we het met aandacht en bewustzijn doen, met het besef van onze medemenselijkheid: niemand van ons heeft ‘vaste grond’ onder de voeten. Het leven glipt iedereen tussen de vingers door. In dat besef schuilt compassie. Want in alle eenvoud wil ook de ander, net als ik, simpelweg kunnen zitten – zonder lijden. Ook de ander zoekt, net als ik, naar een vaste grond onder voeten – en raakt, net als ik, gefrustreerd als die er helemaal niet blijkt te zijn. En wellicht ervaar jij met dat inzicht ook, net als ik, de zuivere, eenvoudige wens opkomen dat de ander, net als jij, rust, veiligheid, gezondheid en compassie moge ervaren in het bestaan.

Herstel in de saaiheid van het bestaan

Er wordt soms gedacht dat herstel te maken heeft met in staat zijn om de grote uitdagingen van het leven aan te kunnen zonder middelen en/of (vlucht)gedrag. Deels is dat natuurlijk ook zo. Maar zelf ervaar ik vooral dat herstel te maken heeft met leren omgaan met het leven zelf – en dat betekent óók met de immer voortgaande saaiheid van het bestaan. De grote uitdagingen zijn uiteindelijk slechts kleine stipjes op een horizon die zich strak en eentoning uitstrekt in de simpele, routinematige handelingen als tandenpoetsen, op tijd naar bed, gezond eten voorbereiden en alle dagdagelijkse rituelen die horen bij het goed zorgen voor jezelf en voor nabije ander(en). Toch, zoals we gezien hebben, betekent het feit dat handelingen eenvoudig en routinematig van aard zijn, niet dat we ze (dus) ook zonder aandacht zouden moeten verrichten. 

Zitten als verweven met herstel 

Het is de eenvoud van het zitten die precies dit aspect van herstel zo nauwkeurig voor mij aanwijst. Ook – of juist – wat eenvoudig en simpel is en wat daardoor gedachteloos gedaan lijkt te kunnen, is van waarde om met aandacht te doen. Als je heel nauwkeurig en met volle aandacht kijkt, zal je hoogstwaarschijnlijk zelfs ontdekken dat er in alle saaiheid van routine en in ‘wat nu eenmaal gedaan moet worden’, een enorme rijkdom aan ervaringen en sensaties aanwezig blijkt. Oefenen in met aandacht zitten is – in ieder geval voor mij – zo veel méér verweven met herstel dan je denkt.

De kunst van het zitten

Wanneer je blijft oefenen om precies die meest eenvoudige, simpele dingen in het leven – zoals bijvoorbeeld 30 minuten zitten op een kussen – met aandacht en bewustzijn te doen, zul je misschien merken dat juist de simpele kunst van het zitten je in staat stelt om ook de grotere, meer imposante uitdagingen van je leven met compassie, wijsheid en aandacht aan te gaan.

Kijk maar. Ervaar maar. Oefen met ons mee….